Badania kliniczne
Zastanawialiście się kiedyś skąd właściwie wiadomo, że leki które przyjmujemy działają i są bezpieczne?
Skąd lekarz wie w jakiej dawce i jak często powinny być stosowane?
Odpowiedzi na te pytania uzyskujemy dzięki wnikliwym i wszechstronnym badaniom klinicznym.
Każdy lek, aby mógł zostać dopuszczony do sprzedaży i stosowania dla pacjentów musi przejść badania kliniczne. Badania mają na celu potwierdzenie lub wykluczenie skuteczności działania substancji badanej, określenie bezpieczeństwa stosowania, a także ustalenie odpowiednich schematów dawkowania dla wybranych grup docelowych pacjentów.
Najważniejsze i nadrzędne w stosunku do interesu nauki oraz społeczeństwa są prawa, zdrowie i bezpieczeństwo uczestników badań. Korzyści ze stosowania badanej substancji muszą przewyższać ryzyko, aby badanie mogło być realizowane.
Badania kliniczne dotyczą każdego nowego leku, który ma wejść na rynek i zostać dopuszczony do sprzedaży, jak również dotyczą nowych zastosowań dla leków już zarejestrowanych. Przeprowadzenie badań jest możliwe wyłącznie po uzyskaniu pozwolenia od organu regulującego – Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (URPLWMiPB) oraz uzyskaniu pozytywnej opinii Komisji Bioetycznej.
Badania kliniczne prowadzone są pod nadzorem Europejskiej Agencji Leków (EMA) oraz Amerykańskiej Federalnej Agencji Leków (FDA).
Informacji na temat badań klinicznych prowadzonych w Polsce udziela rządowa Agencja Badań Medycznych.
Jak powstaje lek? Fazy badania klinicznego
Etapy powstawania nowego leku
- Badania– nowy lek tworzy się w oparciu o potrzeby pacjentów chorych na określone schorzenie oraz szeroką i najbardziej aktualną wiedzę na temat danej jednostki chorobowej.
- Cel – w oparciu o tę wiedzę tworzy się molekułę (cząsteczkę) lub wiele cząsteczek o podobnej strukturze.
- Cząsteczka– uzyskuje się cząsteczkę wiodącą o najbardziej obiecujących właściwościach.
- Optymalizacja– w warunkach laboratoryjnych sprawdza się, czy wybrana molekuła (która jeszcze nie jest lekiem) wywołuje pożądane działanie biologiczne.
- Faza laboratoryjna– jeżeli uda się dowieść, że nowa molekuła ma przewidywane działanie, rozpoczyna się etap badań na zwierzętach, który pozwala sprawdzić potencjalne działania toksyczne. Takie badanie może trwać nawet kilka lat.
Start badań nowego leku - badania kliniczne (fazy)
I FAZA
Określa potencjalną toksyczność leku, dawkę minimalną i maksymalną, oraz wszystkie cechy farmakologiczne.
II FAZA
Potwierdza skuteczność leku w określonej chorobie. Prowadzona jest na małej grupie chorych (kilkadziesiat osób).
III FAZA
Potwierdza działanie leku w określonej chorobie. Prowadzona jest na dużej populacji chorych. Weryfikuje bezpieczeństwo terapii.
IV FAZA
Określa czy lek jest bezpieczny we wszystkich wskazaniach zaleconych przez producenta i dla wszystkich grup chorych.
Uzyskanie zgody na prowadzenie badania
Aby rozpocząć badania z udziałem pacjentów, konieczne jest złożenie wniosku o wydanie pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego oraz uzyskanie zgody Urzędu Rejestracji oraz Komisji Etycznej. W Polsce wnioski dotyczące możliwości przeprowadzenia badania składa się do:
- Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych oraz
- komisji bioetycznej.
Proces uzyskiwania opinii właściwej komisji bioetycznej i pozwolenia Prezesa URPL mogą być prowadzone równolegle.
Prezes Urzędu dokonuje oceny takiego wniosku w terminie nie dłuższym niż 60 dni. Termin ten liczy się od dnia złożenia pełnej dokumentacji badania klinicznego. W trakcie postępowania o wydanie pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego, Prezes Urzędu może jednorazowo żądać od sponsora dostarczenia informacji uzupełniających, niezbędnych do wydania pozwolenia. Włączenie pacjenta do badania przed uzyskaniem pozwolenia Prezesa Urzędu nie jest możliwe.
Komisja bioetyczna wydaje opinię o badaniu klinicznym podczas posiedzenia uwzględniając kryteria etyczne, celowość i wykonalność badania.
Zgodnie z przepisami sponsor może rozpocząć badanie kliniczne dopiero po uzyskaniu zarówno zgody Prezesa Urzędu, jak i pozytywnej opinii komisji bioetycznej.
Fazy badań z udziałem pacjentów:
- I faza– określa potencjalną toksyczność leku, dawkę minimalną i maksymalną oraz wszelkie cechy farmakologiczne przyszłego leku (np. jak substancja wydala się z organizmu, jak długo działa). Badania tej fazy prowadzone są wyłącznie na ochotnikach.
- II faza– potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa leku w danej chorobie. Ta część badań prowadzona jest na małej grupie chorych (kilkadziesiąt osób).
- III faza– badacze potwierdzają działanie leku w danym wskazaniu na dużej populacji chorych (kilkaset lub nawet kilka tysięcy osób), jednocześnie sprawdzane jest bezpieczeństwo danej terapii. Weryfikuje się także, czy dany lek jest skuteczniejszy od dotychczas stosowanego standardu.
- IV faza– prowadzone są po dopuszczeniu produktu leczniczego do obrotu. Etap ten ma określić, czy lek jest bezpieczny we wszystkich wskazaniach zalecanych przez producenta i dla wszystkich grup chorych. Prowadzona jest też weryfikacja wyników uzyskanych w poprzednich etapach.
Rejestracja nowego leku
Pacjent może kupić lek w aptece dopiero wtedy, gdy właściwy organ wyda decyzję o pozwoleniu na dopuszczenie do obrotu. Przed wydaniem decyzji właściwy organ potwierdza, czy dany produkt leczniczy jest odpowiedniej jakości, czy jest bezpieczny. Ocena odbywa się na podstawie dokumentacji złożonej przez podmiot odpowiedzialny.
- W Polsce organem właściwym jest Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Prezes Urzędu wydaje decyzję w sprawie dopuszczenia do obrotu produktów leczniczych, rejestrowanych na drodze procedury narodowej, wzajemnego uznania (MRP) i zdecentralizowanej (DCP). W rezultacie procedury narodowej pozwolenie na lek jest udzielane tylko na terytorium Polski, zaś w przypadku procedur MRP i DCP, zwanych europejskimi, decyzję o udzieleniu pozwolenia na dopuszczenie do obrotu wydaje się w krajach UE równocześnie biorących udział w procedurze.
- Komisja Europejska wydaje pozwolenie na dopuszczenie do obrotu dla produktów leczniczychrejestrowanych na drodze procedury scentralizowanej (CP). Dokumentacja rejestracyjna w tej procedurze jest oceniana przez Europejską Agencję Leków. W rezultacie procedury scentralizowanej wydawane jest jedno pozwolenia na dopuszczenie do obrotu, które pozwala na wprowadzanie do obrotu leku we wszystkich państwach członkowskich UE.
- Po wydaniu decyzji rejestracyjnej lek może zostać wprowadzony do obrotu.
- O tym, czy nowy lek będzie refundowany w konkretnym wskazaniu, decyduje w Polsce Ministerstwo Zdrowia. Aby tak się stało, właściciel pozwolenia na dopuszczenie do obrotu leku musi złożyć dodatkową dokumentację, a Ministerstwo występuje o rekomendację do Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT). Agencja dokonuje analiz m.in. na podstawie artykułów naukowych, opinii ekspertów czy Rady Przejrzystości i wydaje rekomendację, czy warto czy też nie, refundować dany lek. Rekomendacja Agencji nie jest wiążąca dla Ministerstwa.
Pytania i odpowiedzi
Badaniem klinicznym jest każde badanie z udziałem ludzi, przeprowadzane w celu oceny bezpieczeństwa i skuteczności substancji aktywnej zawartej w badanym produkcie leczniczym leku. Badania kliniczne przeprowadzane są na całym świecie. Badanie kliniczne służy potwierdzeniu działania substancji podanej pacjentowi, jego celem jest sprawdzenie takich parametrów jak skuteczność czy działania niepożądane.
Ze względów na bezpieczeństwo pacjentów, nie można wprowadzić leku na rynek jedynie napodstawie badań przeprowadzonych w laboratorium oraz z udziałem zwierząt. Preparat przebadany wyłącznie na zwierzętach nie jest lekiem, nie można wprowadzać na rynek nowych leków bez etapu badań klinicznych z udziałem ludzi.
Główną rolę w badaniach klinicznych pełnią uczestnicy badań: zdrowi i chorzy. Bez ich zaangażowania, udziału, rzetelnej współpracy z lekarzami-badaczami i ośrodkiem badawczym nie byłoby możliwe określenie czy badany produkt leczniczy jest bezpieczny i skuteczny. Innymi słowy, nie byłoby możliwe wprowadzanie na rynek coraz nowocześniejszych i skuteczniejszych leków dla chorych ludzi.
Definicja zawarta w Ustawie z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U. 2001 Nr 126 poz.1381 z późn.zm.): „badaniem klinicznym – jest każde badanie prowadzone z udziałem ludzi w celu odkrycia lub potwierdzenia klinicznych, farmakologicznych, w tym farmakodynamicznych skutków działania jednego lub wielu badanych produktów leczniczych, lub w celu zidentyfikowania działań niepożądanych jednego lub większej liczby badanych produktów leczniczych, lub śledzenia wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania jednego lub większej liczby badanych produktów leczniczych, mając na względzie ich bezpieczeństwo i skuteczność”.
Informacja dla pacjenta jest dokumentem przeznaczonym dla potencjalnego uczestnika badania, w którym opisane są szczegółowo wszystkie aspekty badania klinicznego. Dokument ten może być przekazany potencjalnemu uczestnikowi tylko jeżeli został uprzednio zatwierdzony przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych i Komisję Bioetyczną.
Dokument służy zapoznaniu potencjalnego uczestnika z celami, przebiegiem badania, korzyściami, ryzykami, obowiązkami, prawami uczestnika i innymi zagadnieniami, które są ważne dla podjęcia świadomej decyzji o uczestnictwie (lub braku uczestnictwa) w danym badaniu klinicznym.
Formularz świadomej zgody to dokument, na którym uczestnik składa swój podpis i datę, jeżeli zdecyduje się wziąć udział w badaniu klinicznym. Dzieje się to po uzyskaniu wyczerpującej informacji od lekarza prowadzącego badanie (badacza). Formularz Świadomej Zgody oraz Informacja dla uczestnika badania klinicznego występują często jako jeden połączony dokument. Pacjent otrzymuje swój egzemplarz Informacji i Zgody. Wyrażenie świadomej zgody pacjenta na badanie jest koniecznym warunkiem poddania uczestnika badania jakiejkolwiek procedurze badania klinicznego.
Badania Kliniczne podlegają bardzo szczegółowym procedurom i wnikliwej kontroli na każdym etapie. Dzieje się tak, aby zminimalizować ryzyka związane z prowadzeniem badania, w tym zwłaszcza ryzyka mogące skutkować szkodą dla uczestnika badania (pacjenta).
Najważniejsze ryzyka dla pacjenta związane są z możliwością wystąpienia działań i zdarzeń niepożądanych w związku ze stosowaniem badanego produktu lub w związku z wykonywanymi procedurami badania. Inne ryzyka mogą wynikać z naruszenia praw uczestnika, na przykład jeżeli:
zostanie on włączony do badania bez podania pełej informacji lub wyrażonej świadomej zgody na udział w badaniu klinicznym, jego prawa do wycofania się lub ochrony danych osobowych nie będą respektowane. Czasem do powstania szkody może przyczynić się sam pacjent, jeżeli nie przestrzega zaleceń medycznych.
Za minimalizowanie ryzyka związanego z uczestnictwem w badaniu odpowiadają wszystkie strony włączone w badanie. Szczególnie ważne są kwalifikacje lekarzy i zespołu badawczego, który zostaje odpowiednio przygotowany do prowadzenia każdego badania klinicznego.
Monitorowanie przebiegu badania przez sponsora (firmę zlecającą przeprowadzenie badania) ma na celu bieżące zapewnienie bezpieczeństwa pacjentów biorących udział w badaniu.
Udział w badaniu klinicznym może być dla pacjenta dodatkowym lub nowym wsparciem terapeutycznym. Pacjent zakwalifikowany do udziału w badaniu klinicznym otrzymuje bezpłatnie produkt badany, świadczenia wynikające z badania klinicznego.
Jeżeli pacjent musi dojeżdżać na wizyty lekarskie związane z udziałem w badaniu klinicznym ma prawo do uzyskania zwrotu kosztów dojazdu.
Decydując się na udział w badaniu pacjent może uzyskać korzyść leczniczą dla siebie oraz dla innych pacjentów w postaci np. wyleczenia lub złagodzenia objawów. Lek sprawdzony w badaniach klinicznych może pomóc w przyszłości pacjentom chorującym na konkretną jednostkę chorobową.
- Rozważyć potencjalne korzyści i działania uboczne przed podjęciem decyzji o udziale w badaniu.
- Rozważyć możliwości zaangażowania czasowego.
- Zapoznać się dokładnie z „informacją dla uczestnika”, w razie wątpliwości zadać pytania lekarzowi-badaczowi.
- Stosować się do zasad zawartych w „informacji dla uczestnika”.
- Przed odbyciem procedur kwalifikacyjnych podpisać „formularz świadomej zgody” w obecności lekarza-badacza, po upewnieniu się, że wszystkie zapisy w informacji są klarowne.
- Najczęściej należy przyjść na badanie kwalifikacyjne na czczo i z danymi dotyczącymi historii choroby takimi jak wyniki badań laboratoryjnych, diagnostycznych i obrazowych, spis przyjmowanych leków, karty wypisowe z pobytów w szpitalu. Wszystkie dokumenty zostaną zwrócone. W trakcie badania kwalifikacyjnego odbywa się wywiad lekarski, badanie lekarskie, pobierana jest krew i mocz do analizy, badane są ciśnienie i tętno. W zależności od badanego leku, mogą być również przeprowadzane inne badania pozwalające na ustalenie, czy pacjent może uczestniczyć w badaniu.
W badaniu klinicznym mogą wziąć udział osoby spełniające wymagania opisane w protokole badania zatwierdzonym przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych i pozytywnie zaopiniowanym przez Komisję Bioetyczną.
Potencjalni uczestnicy mogą zgłosić się do badań sami lub mogą być zaproszeni do udziału w badaniu klinicznym przez lekarza – Badacza. Po uzyskaniu pełnej informacji i podpisaniu świadomej zgody przez potencjalnego uczestnika badacz dokonuje oceny czy wymagania protokołu są spełnione. Dotyczą one najczęściej stopnia zaawansowania choroby, innych chorób, przyjmowanych leków, itp). Badacz decyduje o włączeniu pacjenta do badania, jeżeli spełnia on wymagania protokołu.
Prawa pacjenta uczestniczącego w badaniu klinicznym opisane są w Zasadach Dobrej Praktyki Klinicznej, międzynarodowym standardzie prowadzenia badań klinicznych obowiązującym też w Polsce. Więcej informacji o Prawach Pacjenta w badaniu klinicznym.
Pacjent nie ponosi kosztów wizyt, procedur, leków w badaniu – są one dla uczestnika badania bezpłatne. Pacjent zakwalifikowany do udziału w badaniu klinicznym otrzymuje bezpłatnie produkt badany, świadczenia medyczne wynikające z badania klinicznego oraz zwrot kosztów poniesionych w związku z uczestnictwem w badaniu klinicznym np.: dojazdów na wizyty do ośrodka. Otrzymują go wszyscy uprawnieni uczestnicy lub ich prawni przedstawiciele. Zostaje to udokumentowane przedrozpoczęciem badania.
Pacjent może w każdej chwili zakończyć udział w badaniu, jeżeli uzna, że leży to w jego interesie. Powinien jednak poinformować o swojej rezygnacji lekarza. Powinien także zgłosić się w wyznaczonym terminie na wizytę kontrolną, która ma na celu ocenę stanu zdrowia po zakończeniu udziału w badaniu. Rezygnacja z udziału w badaniu w czasie jego trwania nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji. Obowiązkiem lekarza jest zapewnienie dalszego leczenia, zgodnie z przyjętymi zasadami sztuki lekarskiej.
Otrzymywanie wynagrodzenia (lub gratyfikacji jak to ujęto w Prawie Farmaceutycznym) za udział w badaniu klinicznym jest możliwe, kiedy badanie przeprowadzane jest na grupie zdrowych, pełnoletnich ochotników, którzy mogą samodzielnie wyrazić świadomą zgodę. Potrzeba wynagrodzenia wynika z tego, że zdrowy uczestnik badania, któremu podaje się lek (będący w fazie badawczej) i poddany jest różnorodnym niegodnościom takim jak na przykład pobrania krwi, nie odnosi żadnych korzyści terapeutycznych.
W badaniach klinicznych możliwe jest jednak dokonywanie na rzecz pacjentów rekompensaty kosztów poniesionych przez nich w związku z udziałem w badaniu (poziom rekompensaty zależy od konkretnego badania). Informacje na temat rekompensat wypłacanych uczestnikom badania zawarte są we wniosku o pozwolenie składanego do Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych,
Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych oraz właściwej komisji bioetycznej.
Poziom zwrotu kosztów podróży lub kosztów poniesionych przez pacjenta w czasie trwania badania zależy od sponsora. Taka szczegółowa informacja dotycząca wydatków oraz ich rekompensaty powinna pojawić się w formularzu informacji dla pacjenta. Sposób, czy forma przekazywania zwrotów poniesionych kosztów mogą być różne np. przelew na konto bankowe pacjenta wykonywane przez firmę zewnętrzną. O zasadach zwrotu kosztów pacjent powinien zostać właściwie poinformowany.
Badania obecnie prowadzone w ośrodku Eskulap
Aktualnie prowadzimy badanie we wskazaniach:
- Migrena (epizodyczna i przewlekła)
- Wrzodziejące Zapalenie Jelita Grubego
- Choroba Leśniowskiego – Crohn’a
Jeśli cierpisz na którąś z wymienionych chorób i nie jesteś zadowolony z efektów dotychczasowej terapii – zapraszamy do kontaktu z naszym ośrodkiem. Udzielimy wszechstronnych informacji na temat możliwości udziału w badaniach klinicznych.